होमस्कूलिंग व पालकत्व - अनुभव व निरीक्षणे

माणसाला जगायला काही गोष्टींची नितांत आवश्यकता असते. जसं कि श्वास घेणे, भावना व्यक्त करणे, आजूबाजूला घडणाऱ्या गोष्टींना प्रतिसाद देणे, धोका ओळखणे, प्रगतीच्या संधी शोधणारे व त्यावर कृती करणे वगैरे. हि यादी अजून वाढवायची झाली तर चालणे, बोलणे, कोणता पदार्थ खावा व कोणता खाऊ नये, अशा काही गोष्टी जोडता येतील, या सगळ्या गोष्टींमध्ये मला एक सामान धागा दिसतो तो म्हणजे या सगळ्या गोष्टी जगभरातील सगळी माणसे जवळपास एकाच प्रकारे करतात आणि या सगळ्या गोष्टी प्रत्येक माणूस कोणत्याही "लौकिक" शिक्षणाशिवाय करू शकतो. हे तो कसे करू शकतो? याचा अनेक संशोधकांनी त्यांच्या परीने विचार केला त्यावर अत्यंत शास्त्रशुद्ध संशोधन केले व जवळपास सगळ्यांनीच माणूस "नैसर्गिक प्रेरणेने" आणि "स्वतःहून" शिकण्यासाठी सक्षम आहे, हे मान्य केले. मग त्यातूनच "बक्षिसे व शिक्षा" हि शिकवण्याची पद्धत मागे पडून "ज्ञानरचनावाद" पुढे आला. पियाजे पासून ते केन रॉबिन्सन, पीटर ग्रे, ए, एस निल, डॉ. यशपाल, अनिल सदगोपालन अशा जगभरातील शिक्षणतज्ज्ञांनी मुलांच्या शिकण्याच्या नैसर्गिक प्रक्रियेवर भर ...

स्व अध्ययन म्हणजे मुलांनी स्वतः हून शिकणे! कसं शक्य आहे? इथं शाळा, ट्यूशन आणि जोडीला वेगवेगळ्या स्पर्धा परीक्षा द्यायला लावून, मुलं शिकण्याचा कंटाळा करतात. अशा परिस्थितीत मुलांना स्वतः हून शिकण्याची मुभा दिली तर अभ्यास करायला मुलांना काय वेड लागलंय? त्यापेक्षा ती मस्तपैकी गेम्स खेळत बसणार नाहीत का? अशी शंका वाटणं अगदीच रास्त आहे. कदाचित म्हणूनच मुलांना स्वतः हून शिकण्याची मुभा द्यायला आपण घाबरतो, टाळतो. पण मुभाच दिली नाही तर त्याचे परिणाम दिसणार कसे? आणि परिणाम दिसलेच नाही तर मुलांना स्वतः हून शिकण्याची संधी देण्याची फायदे तोटे कळणार कसे? हे आठवायचे कारण म्हणजे नुकताच घरात घडलेला किस्सा. तीन वर्षांपूर्वी आम्ही डेल चा लॅपटॉप घेतला. मागच्या वर्षी लॅपटॉप च्या कीबोर्ड व माऊस पॅडचे आयुष्य वाढावे म्हणून आम्ही वायरलेस माऊस आणि कीबोर्ड घेतला.  डेल च्या वायरलेस माऊसला ऑन ऑफ स्विच आहे पण गंमत म्हणजे कीबोर्डला तो नाहीये. त्यामुळे होतं काय ना,  तर कीबोर्डच्या बॅटरी पटापट संपतात. तर माझ्यापुढे आणि गेले पाच वर्षे स्व अध्ययन करणाऱ्या स्नेहपुढे प्रश्न ...

सायन्स ऑफ हॅप्पीनेस याचा सरळ सरळ अर्थ   म्हणजे वैताग , चिडचिड यावर मात करून समाधानी कसं राहायचं हे शिकणे . अर्थात समाधानी राहणे म्हणजे दरवेळी प्राप्त परिस्थिती स्वीकारून " आलीया भोगासी " असा विचार करून " समाधान मानणे " नव्हे . तर ज्या गोष्टीमुळे मला समाधान मिळणार आहे , ती गोष्ट मिळवण्यासाठी उपलब्ध असणाऱ्या   साधनांचा वापर करायला शिकणे हे आहे .   सायन्स पफ हॅप्पीनेसचा पायासुद्धा हाच आहे . समाधान मानू नका , ते मिळवण्यासाठी स्वतःला " तयार " करा .   मला स्नेहकडे बघताना एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवते ते म्हणजे परिस्थिती कितीही बिकट असेल तरी शांत , आनंदी राहून चिडचिड , वैताग न करता , सगळी ऊर्जा तो त्या परिस्थितीतून मार्ग काढण्यासाठी वापरतो . मी मात्र स्वतःवर नाहीतर कुणालातरी बकरा बनवून चिडचिड करण्यात , इतरांना दोष देण्यात , ते कसे चिकीचे आहेत व त्यांच्या चुकीमुळे मला त्रास कसा होतो , समाधानी कसे राहता येत नाही , याचा पाढा वाचण्यातच सगळी ऊर्जा घाल...

चिडचिड , वैताग आणि आकांडतांडव या तिन्ही गोष्टींशी आपला कधी ना कधी संबंध येतोच . कधी आपण चिडतो , वैतागतो म्हणून तर कधी पुढचा चिडलेला , वैतागलेला असतो म्हणून ...   मी स्वतःया भावनांचा वारंवार आणि स्वैरपणे वापर करतोच शिवाय या भावना वारंवार वपरणाऱ्या अनेक लोकांशी माझा सातत्याने संबंध येतो . मी जरी चिडत , वैतागत असलो तरी मला ओढ आहे ती समाधानाची , आनंदाची आणि शांततेची !   त्यामुळे गेले काही दिवस आनंदी कसे रहावे किंवा सायन्स ऑफ हॅप्पीनेस या गोष्टीचा मी अभ्यास करत होतो . माझ्यामध्ये काय बदल करावे लागतील याचा शोध घेत होतो . सायन्स ऑफ हॅप्पीनेस असं इंटरनेटवर , पुस्तकात , रिसर्च पेपरमध्ये शोधात असताना , मला ते चक्क घरातच सापडले आणि काखेत कळसा आणि गावाला वळसा अशी माझी अवस्था झाली !!   असं नक्की काय झालं कि हे सायन्स मला घरातच समजलं ? साधारण दोन आठवड्यापूर्वीची गोष्ट. अजून लॉकडाऊनला सुरुवात व्हायची होती. मात्र हळूहळू एकेक गोष्ट मिळायची बंद व्हायला किंवा त्या व...