होमस्कूलिंग व पालकत्व - अनुभव व निरीक्षणे

तुम्ही होमस्कुलिंग करत असाल आणि परीक्षाही देत नसाल, तर तुमचा मुलगा शिकतोय, याचा तुमच्याकडे कोणताच पुरावा नसतो. त्यामुळे मुलांना एक विशिष्ट कंटेंट म्हणजेच अभ्यासक्रम देऊन त्या कंटेंट मधले त्याने किती शोषून घेतले आहे, हे मार्कलिस्ट हा सोपा पुरावा वापरून सिद्ध करता न येणे, अनेकदा मुलाच्या शिकण्याविषयी तुमचा आत्मविश्वास डळमळीत करते. मागच्या पाच वर्षात, एकीकडे स्नेहचे स्व अध्ययन सुरू असताना, दुसरीकडे आमचेही, शिक्षण म्हणजे नक्की काय, मुले स्वतः हून शिकतात म्हणजे नक्की कशी शिकतात, याविषयी सातत्याने अभ्यास सुरू होता. त्या अभ्यासाच्या आधारे शिकणे म्हणजे माहिती गोळा करणे व परीक्षेत ती माहिती जशीच्या तशी उतरवून जास्तीत मार्क मिळवून बुद्धिमता सिद्ध करणे नव्हे, एवढे समजले होते. शिक्षण समजून घ्यायचे असेल, तर कंटेंट किंवा अभ्यासक्रम नाही तर शिकण्याची प्रक्रिया समजून घेतली पाहिजे हेही मनाशी पक्के झाले होते. मात्र आम्ही जे शिकलो, ते अंमलात कसे आणायचे याबाबतीत मात्र आम्ही कमी पडत होतो. स्नेहने गेमच्या माध्यमातून असेल, इंटरनेटच्या माध्यमातून असेल, क्षेत्र भेटीतून असेल किंवा त्या त्या क्षेत्रा...

नुकतंच आम्ही मंगलोरला गेलो असतानाचा हा किस्सा. मंगलोर हे भारतातील एक प्रसिद्ध बंदर आहे. किनाऱ्यावरच पोर्ट ट्रस्टचे एक मोठे आवार आहे. तिथे अनेक मोठमोठ्या मालवाहू जहाजांची ये जा सुरू असते. आम्ही त्या किनाऱ्यावर गेलो असताना, मी गोव्यातील मरमगोवा पोर्ट ट्रस्टमध्ये एका कामासाठी गेलो असताना, तिथे छोट्या बार्ज मधून आयर्न ओअर कशी आणतात, हे सांगितले. ते ऐकताना, त्याचा चेहरा कुतूहलाने फुललेला बघून, ही त्याला "शिकवण्याची" एक चांगली संधी आहे हे हेरले! मग मी त्याला आयर्न ओअर म्हणजे लोखंड बनवण्यासाठी वापरला जाणारा कच्चा माल असतो, हे सांगून, माझ्याच सामान्य ज्ञानावर खूष होऊन, त्याला मी नवीन माहिती कशी दिली व त्याच्या ज्ञानात भर कशी घातली, या विचार करून, विजेत्याचे नजरेने बघू लागलो. अर्थातच माझ्या ज्ञानाचा साठा तिथेच संपल्याने, दोन मिनिटं शांतता पसरली.. पुढची सूत्र अचानकपणे स्नेहने हातात घेतली आणि आयर्न ओअर कन्व्हेअर वरून भट्टीत कशी नेतात, तिथे किती तापमान असते, मग त्याचे आयर्न गोट कसे बनवतात, ते गोट म्हणजेच, ट्रकवर आपल्याला दिसते ते रॉ लोखंड असते व त्यापासून वेगवेगळ्य...

निसर्गाने प्रत्येक सजीवाला जगण्यासाठी आवश्यक साधने व त्या साधनांचा वापर करण्याची इच्छा निर्माण करण्यासाठी आवश्यक त्या प्रेरणा दिल्या आहेत. निसर्गाने प्रेरणा व साधने दिली असली तरी ही साधने व प्रेरणा कशा वापरायच्या याचे कोणतेही "प्रशिक्षण वर्ग" निसर्ग घेत नाही.   उदाहरणच द्यायचे झाले तर जेवणाचे घेऊया. प्रत्येक सजीवाला जगण्यासाठी अत्यंत मूलभूत गरज कशाची असेल तर ती अन्नाची. हे अन्न निसर्गाने उपलब्ध करून दिले आहे. ते तोंडावाटे पोटापर्यंत कसे पोहोचवायचे यासाठी लागणारी साधने जसे की हात, दात, आतडे, अन्ननलिका सुद्धा दिली आहे. त्याचबरोबर "भूक लागणे" ही प्रेरणा सुद्धा दिली आहे. त्यामुळे "जेवायचे कसे" हे मुद्दामून शिकवावे लागत नाही, भूक लागली की त्याच्या आजूबाजूला उपलब्ध असलेले व त्याच्याकडे असलेल्या साधनांच्या जोरावर प्रत्येक सजीव मिळवतोच. त्याच प्रमाणे श्वास घेणे, तहान लागणे, राग येणे, माया वाटणे, भीती वाटणे या सगळ्या नैसर्गिक प्रेरणा प्रत्येक सजीव कोणतेही विशेष प्रशिक्षण न घेता लीलया वापरताना आपण बघतो.  या सगळया प्रेरणा व साधने असूनही काही...

शिकण्याचा विचार करताना दोन महत्वाच्या गोष्टी लक्षात घेतल्या पाहिजेत.पहिली शिकण्याची प्रक्रिया व दुसरी म्हणजे शिकण्याची साधने. शिकण्याची साधने ही काळानुसार बदलत जाणारी गोष्ट आहे तर शिकण्याची प्रक्रिया तिचे मूळ स्वरूप न बदलता केवळ उत्क्रांत होत जाणारी गोष्ट आहे. शिकण्याची साधने जशी की क्रमिक पुस्तके, शिक्षकांच्या सूचना, परीक्षा ही मुख्यतः शिकण्याची "मोजदाद" करून पुढच्या इयत्तेत जाण्यासाठी वापरली जातात.  शिकण्याची प्रक्रिया ही मुळातच नैसर्गिक प्रेरणा आहे. त्यामुळे ती माणूस जन्माला आल्यापासून मरेपर्यंत कळत नकळत पण सातत्याने वापरली जाते. साधने वापरून मिळवलेले शिक्षण जसे "मोजता" येते तसे शिकण्याच्या निसर्गदत्त प्रक्रियेतून मिळवलेले शिक्षण "मोजता" येत नाही. पण गंमत म्हणजे आपल्या रोजच्या जगण्याचा विचार केला तर मार्कांच्या रुपात मोजून मिळवलेल्या शिक्षणा पेक्षा, शिकण्याच्या निसर्गदत्त प्रक्रियेतून मिळालेले शिक्षण आपल्याला जास्त गरजेचे असते. उदाहरणार्थ अनेक पर्यायातून योग्य पर्याय निवडण्याची क्षमता, इतरांना समजून घेण्याची क्षमता, काळानुसार स...

Is Homeschooling Just Coercive Education at Home, or Can It Be Self-Directed Education? Being parents of a son who has been learning without school for the last four years, my partner and I got an opportunity to understand many dimensions of the process of learning. Initially we thought that as homeschoolers, since our son is out of school instead of being with school authorities, it was now our responsibility to take control of his education. We started replicating the model of education followed by the schools. The only difference was the space and time, and the replacement of the authority; the tools such as text books, methods of evaluation of learning outcomes were more or the less the same. As we continued the homeschooling journey year after year, our focus started shifting from information oriented "education" to "need-based learning." We observed that it is absolutely not important to evaluate how much information is grabbed by...

कोणत्याही होमस्कूलरला हमखास विचारला जाणारा प्रश्न म्हणजे "तुझे दिवसभराचे टाईमटेबल काय असते?" कोणताही होमस्कूलर खरे तर या प्रश्नाने पहिल्यांदा गडबडूनच जातो. मग वेळ मारून नेण्यासाठी म्हणून काहीतरी थातूरमातुर उत्तर देऊन स्वत:ची सुटका करून घेतो. मूल जेमतेम तीन वर्षाचे झाले रे झाले की आपण त्याला एक शेड्यूल देऊन त्याला दिवसभर कुठे ना कुठे गुंतवून ठेवायचा प्रयत्न सुरु करतो. मग हे गुंतवणे प्री स्कूल मध्ये असेल, डे केअर असेल, ग्राउंड असेल किंवा क्लासेस असतील. मूल जसजसे मोठे होत जाते, तसतसे हे शेड्यूल अधिक भरगच्च होऊ लागते. शेड्यूल जितके भरगच्च तितकी मूल शिकण्याची ग्यारंटी जास्त , असे एक समीकरण आपण मनाशी पक्के करून टाकले आहे. होमस्कूलिंग करणाऱ्या मुलांना शाळा नाही, परीक्षा नाही त्यामुळे त्यांच्या शिक्षणाचे कसे होणार? हा प्रश्न प्रत्येकाच्या मनात असतोच. त्यामुळे किमान त्यांचे टाईमटेबल समजून घेतले आणि जर का ते भरगच्च किंवा फिक्सड वगैरे आहे, असे समजले, तर "भरगच्च किंवा आधीच ठरवलेल्या दिनक्रमामुळे का होईना, ही मुले शिकतात" अशी त्यांना खात्री करून घ्यायचे अस...

"माझा मुलगा शाळेत जायला तयारच होत नाही हो. तसा अभ्यासात चांगला आहे, परीक्षेत मार्क सुद्धा चांगले मिळवतो, पण शाळेत जायचा मात्र प्रचंड कंटाळा करतो, आम्ही काय करू?" आम्ही आमच्या मुलाचे म्हणजे स्नेह्चे, गेली चार वर्षे होमस्कुलिंग करत असताना, आम्हाला भेटायला येणारे बहुतेक पालक याच वाक्याने सुरुवात करतात! ते सांगतात यात नक्कीच तथ्य असते. याचे कारण काय असावे? हा विचार करता करताना मी पंधरा वीस वर्षे मागे गेलो. त्या काळी मुलांना बाहेरच्या जगाची माहिती करून देणारे एकमेव केंद्र होते ते म्हणजे शाळा. शाळेत वयानुसार इयत्ता ठरतात. इयत्तेनुसार कोणती व किती माहिती मुलांना द्यायची याचे प्रमाण ठरते. त्यामुळे पाचवीतल्या मुलाला "पाऊस कसा पडतो?" याची असलेली माहिती, दुसरीतल्या मुलाला असेलच असे नाही. मात्र तंत्रज्ञानातील बदलांचा अफाट वेग, स्मार्टफोन व इंटरनेटच्या माध्यमातून मुलांना युट्युब सारखे उपलब्ध झालेले माध्यम त्यामुळे कोणत्याही वयाच्या मुलाला हवी ती "माहिती" सहज उपलब्ध होऊ लागली. त्यामुळे शिकण्याला असलेली वयाची, वेळेची, पुस्तकाची मर्यादाच कोलमडून पडली. इ...

"आमच्या मुलाचे होमस्कुलिंग करायचे आहे, त्यासाठी आम्ही काय करू ते सांगा." अशी विचारणा आम्हाला पालक करतात. गेली चार वर्षे आमच्या मुलाचे म्हणजे स्नेहचे होमस्कुलिंग करत असताना सुरुवातील नवलाई म्हणून भेटायला येणारे पालक आता खरोखरच या पर्यायाचा गंभीरपणे विचार करू लागल्याने भेटायला येतात, असे जाणवू लागले आहे. वेगवेगळ्या कारणाने सातत्याने छोटी होत जाणारी कुटुंबे, त्यामुळे मुलांच्या सर्वांगीण विकासाविषयी जागरूक झालेले पालक, नोकरीच्या ठिकाणी रोज नवनवीन आधुनिक तंत्रज्ञानामळे होणारे बदल व त्या तुलनेत मागे असलेली शिक्षणपद्धती, यामुळे अनेक पालक आज अस्वस्थ आहेत. दुसरीकडे स्मार्टफोन, स्मार्टटीव्ही, लॅपटॉप   या माध्यमातून मुलांना तंत्रज्ञानाची खूपच जवळून ओळख होऊ लागली आहे. त्यामुळे कोणतीही नवीन गोष्ट शिकण्याची त्यांची प्रक्रिया व पद्धत खूप वेगाने उत्क्रांत होत आहे. या प्रक्रियेत प्रचलित शिक्षण घेणे अनेक मुलांना अडचणीचे जात आहे..त्यांच्या क्षमतांचा पुरेपूर वापर होत नसल्याने त्यांची घुसमट होत आहे. सुदैवाने आज अनेक पालकांच्या लक्षात ही घुसमट येत आहे व त्यांच्या परीने ते शाळा ब...