होमस्कूलिंग व पालकत्व - अनुभव व निरीक्षणे

टाईम मशीन - भाग ८  पुणे महानगरपालिकेच्या नगरसेविका आणि बालरंजन केंद्राच्या प्रमुख माधुरीताई सहस्रबुद्धे यांच्याशी सर्जनशील पालक समूहाच्या पालकांनी टाईम मशीन या उपक्रमात   बालकारण व राजकारण या क्षेत्रातील करिअरविषयी गप्पा मारल्या. सुरुवातीला ताईनी त्यांच्या बालपणापासून ते आत्तापर्यंतचा प्रवास सांगितला. त्यांच्या सेशनमधील प्रत्येक मिनिट इतका माहितीपूर्ण होता कि संपूर्ण सेशनवर एक पुस्तक लिहून होईल! त्यामुळेच मला त्या सेशनमधून ज्या दहा महत्वाच्या गोष्टी समजल्या त्या मी इथे मांडतोय. १. ताईंच्या हरहुन्नरी , कार्यक्षम आणि समाजाभिमुख व्यक्तिमत्वामागे त्यांच्या कुटुंबाचा, आई,  वडिलांचा, आजी, आजोबांचा खूप मोठा वाटा आहे. हे सगळेच प्रचंड "ऍक्टिव्ह" असल्याने ताईंना आपण आजकाल मुलांना पाठवतो तशा वेगळ्या ऍक्टिव्हिटी सेंटरची गरजच भासली नाही! मुले ऍक्टिव्ह हवीत असे ज्या पालकांना वाटते, त्यांना स्वत;ला अधिक ऍक्टिव्ह व्हावे लागेल. २. आपल्या मुलांशी वागताना सिग्नल सारखं वागलं पाहिजे. ग्रीन सिग्नल कधी दाखवायचा, रेड सिग्नल कधी दाखवायचा आणि येलो सिग्नल कधी दाखवायचा हे जमणे  महत्वाचे आह...

शिक्षण ही कुणाची जबाबदारी आहे? असं विचारल्या विचारल्या पहिलं उत्तर जे येईल ते म्हणजे शिक्षण ही पालकांची, शाळेची आणि समाजाची जबाबदारी आहे. माझंही सुरुवातीला असंच मत होतं. ही जबाबदारी फारच गंभीरपणे घेऊन काय करू आणि काय नको असं व्हायचं. एक दोन वर्षांपूर्वी युट्युबवर एक व्हिडीयो बघताना मला एक चक्रावून टाकणारं उत्तर मिळालं, ते म्हणजे "शिक्षण ही मुलांची किंवा शिकणाऱ्याची" जबाबदारी आहे आणि निसर्गाने मुलांना त्यासाठी सक्षम केले आहे. इतके वर्ष मुलाच्या शिक्षणासाठी जीव तोडून मेहनत घेणाऱ्या माझ्यासारख्या पालकाला मी ज्या गोष्टीसाठी मेहनत घेतोय, ती माझी जबाबदारीच नाही, हे पचवणं अर्थातच कठीण होतं. त्यामुळे मी हे फार गंभीरपणे घेतलं नाही. मात्र काही दिवसांनी सहज विचार करताना, मला स्नेहचे बालपण आठवले.  त्याची चालायला शिकण्यासाठीची धडपड, बोलायला शिकण्याची धडपड, बोलायला यायला लागल्यानंतर सतत, हे काय? ते काय? हे कसं होतं? ते कसं होतं? असे प्रश्न विचारून भंडावून सोडणं, हे सगळं आठवू लागलं. चालायला, बोलायला शिकतांना त्याने कधीच माझी किंवा प्रीतीची मदत मागितली नाही किंबहुना तट वयातील कोणतेही मूल चाल...

या पुस्तकाविषयी अजून जाणून घेण्यासाठी हा युट्युब व्हिडियो नक्की बघा. पुस्तकाविषयीचा व्हिडियो अकरावी हा सगळ्याच मुलांच्या आयुष्यातील एक टर्निंग पॉईंट असतो. पुढे जाऊन नक्की काय करायचं याचा निर्णय या वर्षी प्रत्येक मुलाला आणि त्याच्या पालकांना घ्यावाच लागतो. काही जण याची तयारी अगदी आठवी नववीपासूनच सुरु करतात. हा निर्णय शक्यतो ऍप्टिट्यूड टेस्ट, वेगवेगळे क्लासेस, पालकांशी होणारी चर्चा व त्या त्या काळात बूम असणारी करिअर्स यांचा विचार करून घेतला जातो. हे सगळं करून निर्णय घेतल्यानंतर, भरपूर यश मिळवल्यानंतर, चांगल्या पगाराची नोकरी मिळवल्यानंतर तीन चार वर्षे काम केल्यावर अनेकजणांना मग त्यांना "नक्की काय आवडत आणि काय केलं पाहिजे?" याचा शोध लागतो! जे नशीबवान असतात, चांगले आर्थिक पाठबळ असते ते बिनधास्त एका फिल्ड मधून दुसऱ्या फिल्डमध्ये स्विच होतात. मात्र बहुसंख्य मंडळी होमलोनच्या भीतीने विकेंडची वाट बघत दिवस ढकलत राहतात आणि कामातून सुख व समाधान मिळत नाही म्हणून समाधान मिळवण्यासाठी "विविध पर्याय" शोधात राहतात, या सगळ्यात आयुष्यातील महत्वाची वर्षे निराशेत जाण्याचा धोका असतो. मला स...

मुले नैसर्गिक प्रेरणेने आपोआप शिकतात. हे वाक्य टीव्ही चॅनेलवर, भाषणात आणि पेपरमधल्या लेखात फेकायला चांगले असले तरी "सांगा बरं, आपोआप शिकण्याच्या पायऱ्या कशा असतात?" असे म्हणल्यावर मात्र भंबेरी उडते! मला स्वतःला सुदैवाने मुले स्वतःहून कशी शिकतात हे कुठे मांडायचे नव्हते तर आचरणात आणायचे होते त्यामुळे मला थिअरी थेट कृतीला जोडण्याशिवाय पर्याय नव्हता!!  या "अगतिकतेतून" मला सगळ्यात आधी तर मूल निसर्गात: स्वतःहून कसे शिकते याच्या पायऱ्या नीट मांडता येणे व दैनंदिन निरीक्षणे व अनुभव त्या पायऱ्यांशी जोडून सातत्याने आवश्यक बदल करणे गरजेचे किंवा अपरिहार्य होते. हे समजून घेण्यासाठी आपण सायकल व दुचाकी याचे उदाहरण घेऊया. सायकल चालवण्यासाठी प्याडल मारावे लागतात तर दुचाकी स्वयंचलित असते, स्वतः;हुन चालते. आता दुचाकी स्वयंचलित आहे म्हणून आपण डोळे मिटून दुचाकी चालवतो का? ती जरी स्वयंचलित असेल तरी आपण किक मारणे, गाडीत पेट्रोल आहे का? ते बघणे, चाकात हवा आहे का ते बघणारे, वेळेवर सर्व्हिस करणे, हे करतोच की. या बदल्यात आपल्याला काय मिळते? तर प्याडल मारण्यासाठी आपली जी ऊर्जा खर्च होत होती ती ...

माणसाला जगायला काही गोष्टींची नितांत आवश्यकता असते. जसं कि श्वास घेणे, भावना व्यक्त करणे, आजूबाजूला घडणाऱ्या गोष्टींना प्रतिसाद देणे, धोका ओळखणे, प्रगतीच्या संधी शोधणारे व त्यावर कृती करणे वगैरे. हि यादी अजून वाढवायची झाली तर चालणे, बोलणे, कोणता पदार्थ खावा व कोणता खाऊ नये, अशा काही गोष्टी जोडता येतील, या सगळ्या गोष्टींमध्ये मला एक सामान धागा दिसतो तो म्हणजे या सगळ्या गोष्टी जगभरातील सगळी माणसे जवळपास एकाच प्रकारे करतात आणि या सगळ्या गोष्टी प्रत्येक माणूस कोणत्याही "लौकिक" शिक्षणाशिवाय करू शकतो. हे तो कसे करू शकतो? याचा अनेक संशोधकांनी त्यांच्या परीने विचार केला त्यावर अत्यंत शास्त्रशुद्ध संशोधन केले व जवळपास सगळ्यांनीच माणूस "नैसर्गिक प्रेरणेने" आणि "स्वतःहून" शिकण्यासाठी सक्षम आहे, हे मान्य केले. मग त्यातूनच "बक्षिसे व शिक्षा" हि शिकवण्याची पद्धत मागे पडून "ज्ञानरचनावाद" पुढे आला. पियाजे पासून ते केन रॉबिन्सन, पीटर ग्रे, ए, एस निल, डॉ. यशपाल, अनिल सदगोपालन अशा जगभरातील शिक्षणतज्ज्ञांनी मुलांच्या शिकण्याच्या नैसर्गिक प्रक्रियेवर भर ...

स्व अध्ययन म्हणजे मुलांनी स्वतः हून शिकणे! कसं शक्य आहे? इथं शाळा, ट्यूशन आणि जोडीला वेगवेगळ्या स्पर्धा परीक्षा द्यायला लावून, मुलं शिकण्याचा कंटाळा करतात. अशा परिस्थितीत मुलांना स्वतः हून शिकण्याची मुभा दिली तर अभ्यास करायला मुलांना काय वेड लागलंय? त्यापेक्षा ती मस्तपैकी गेम्स खेळत बसणार नाहीत का? अशी शंका वाटणं अगदीच रास्त आहे. कदाचित म्हणूनच मुलांना स्वतः हून शिकण्याची मुभा द्यायला आपण घाबरतो, टाळतो. पण मुभाच दिली नाही तर त्याचे परिणाम दिसणार कसे? आणि परिणाम दिसलेच नाही तर मुलांना स्वतः हून शिकण्याची संधी देण्याची फायदे तोटे कळणार कसे? हे आठवायचे कारण म्हणजे नुकताच घरात घडलेला किस्सा. तीन वर्षांपूर्वी आम्ही डेल चा लॅपटॉप घेतला. मागच्या वर्षी लॅपटॉप च्या कीबोर्ड व माऊस पॅडचे आयुष्य वाढावे म्हणून आम्ही वायरलेस माऊस आणि कीबोर्ड घेतला.  डेल च्या वायरलेस माऊसला ऑन ऑफ स्विच आहे पण गंमत म्हणजे कीबोर्डला तो नाहीये. त्यामुळे होतं काय ना,  तर कीबोर्डच्या बॅटरी पटापट संपतात. तर माझ्यापुढे आणि गेले पाच वर्षे स्व अध्ययन करणाऱ्या स्नेहपुढे प्रश्न ...

सायन्स ऑफ हॅप्पीनेस याचा सरळ सरळ अर्थ   म्हणजे वैताग , चिडचिड यावर मात करून समाधानी कसं राहायचं हे शिकणे . अर्थात समाधानी राहणे म्हणजे दरवेळी प्राप्त परिस्थिती स्वीकारून " आलीया भोगासी " असा विचार करून " समाधान मानणे " नव्हे . तर ज्या गोष्टीमुळे मला समाधान मिळणार आहे , ती गोष्ट मिळवण्यासाठी उपलब्ध असणाऱ्या   साधनांचा वापर करायला शिकणे हे आहे .   सायन्स पफ हॅप्पीनेसचा पायासुद्धा हाच आहे . समाधान मानू नका , ते मिळवण्यासाठी स्वतःला " तयार " करा .   मला स्नेहकडे बघताना एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवते ते म्हणजे परिस्थिती कितीही बिकट असेल तरी शांत , आनंदी राहून चिडचिड , वैताग न करता , सगळी ऊर्जा तो त्या परिस्थितीतून मार्ग काढण्यासाठी वापरतो . मी मात्र स्वतःवर नाहीतर कुणालातरी बकरा बनवून चिडचिड करण्यात , इतरांना दोष देण्यात , ते कसे चिकीचे आहेत व त्यांच्या चुकीमुळे मला त्रास कसा होतो , समाधानी कसे राहता येत नाही , याचा पाढा वाचण्यातच सगळी ऊर्जा घाल...