होमस्कूलिंग व पालकत्व - अनुभव व निरीक्षणे

 कोरोना के साथ भी - कोरोना के बाद भी मुलांना वेळ द्यायचा म्हणजे नक्की काय करायचे? भाग ४  पालकत्वावरील कोणत्याही पुस्तकात, भाषणात आणि गप्पातपालकांना हमखास दिला जाणारा सल्ला म्हणजे, "मुलांना वेळ दिला पाहिजे!" आजकालच्या धकाधकीच्या जीवनात "आपण मुलांना वेळ देऊ शकत नाही" याची टोचणी सतत मनाला असताना, "मुलांना वेळ दिला पाहिजे" असं कुणी म्हणालं की का कुणास ठाऊक पणअजूनच ओशाळल्यासारखे होते! त्यात अजून भर म्हणजे, सध्या कोरोनाच्या काळात घरून काम करत असून सुद्धा आपण, मुलांना वेळ देऊ शकत नाही ही भावना अजूनच जास्तच तीव्रतेने छळू लागते!  आजच्या भागात पालकांनी मुलांना वेळ द्यायचा म्हणजे नक्की काय करायचं याविषयी युनिसेफ या मुलांसाठी जगभर काम करणाऱ्या संस्थेचे मत काय आहे, हे आपण समजून घेणार आहोत. आपण आपली "प्रोफेशनल" कामे करत असताना ज्याप्रमाणे प्रत्येक कामासाठी "ठरवून" वेळ काढतो, अगदी तसेच आपण आपल्या मुलांसाठी, कुटुंबासाठी "ठरवून" किमान २० मिनिटे तरी रोज वेळ काढलाच पाहिजे. आपण दिवसभरात कमीत कमी १६ तास म्हणजे ९६० मिनिटे जागे असतो, त्यापैकी केवळ २...

  युनिसेफच्या म्हणण्यानुसार मुलं जेव्हा तणावपूर्ण परिस्थितीतून जात असतात, तेव्हा तीन प्रकारे आपण मुलांना मदत करू शकतो. १. ऐकून घेणे मुलांना ज्या ज्या वेळी आपल्याला काही सांगायचे असेल, आपल्याशी बोलायचे असेल, तर त्या वेळी इतर सगळी कामं बाजूला ठेवून सगळ्यात आधी मुलांचे म्हणणे ऐकले पाहिजे. जर मुले स्वतःहून आपल्याशी बोलत नसतील, तर मुलं आपल्याशी संवाद करतील अशा संधी जसे की एकत्र जेवण करणे, गोष्ट सांगणे, एखादी एक्टिव्हिटी एकत्र करणे, अशा गोष्टी केल्या पाहिजेत. पूर्वी तुमचा मुलांशी जेवढा संवाद होत्या त्याच्या किमान दहा पट जास्त वेळ तुम्हाला या काळात मुलांसाठी द्यायचा आहे. २. आरामदायी, सौहार्दपूर्ण वातावरण मुलांना घरात वावरताना, शांत, समाधानी व आश्वस्त वाटेल, असे वातावरण घरात निर्माण केले पाहिजे. त्यासाठी वर सांगितलेल्या गोष्टी जसं की गोष्ट सांगणे, एकत्र खेळणे हे तर केले पाहिजेच पण त्याचबरोबर मुलांनी केलेल्या  चांगल्या गोष्टींचे भरपूर कौतुक केले पाहिजे. जसे की घरकामाला मदत असेल, एखाद्या गोष्टीत धाडसीपणा दाखवला असेल, नियोजन कौशल्य दाखवलं असेल, तर त्याचे  भरभरून कौतुक झाले पाहिजे. अ...

  कोरोनाशी लढताना - भाग २ मुलांना भावनिक आधाराची गरज आहे, हे कसे ओळखावे? मुलांचे मानसिक आरोग्य चांगले राहावे म्हणून आपण त्यांना मदत केली पाहिजे याचा अर्थ उठसुठ मुलांना मदत करत सुटायचे का?  तर बिलकुल नाही. अनेक मुले स्वतःला अशा कठीण काळात सहज सावरतात, त्यामुळे उगीचच हसणाऱ्या मुलाला आधी रडवून मग मदतीसाठी जाण्याची गरज नाही! मुलांना आपल्या भावनिक आधाराची गरज आहे हे ओळखण्याची काही लक्षणं युनिसेफने सांगितली आहेत. ती म्हणजे, १. झोप व जेवण या दोन्ही गोष्टींमधील अनियमितता २. रात्री दचकून उठणे ३. आक्रमकता किंवा कशातच रस न घेणे ४. दिनक्रमात किंवा आहारात विशेष बदल नसतानाही, डोकेदुखी व पोटदुखी विषयी सातत्याने तक्रार करणे ५. एकांताची भीती ६. छोट्या छोट्या गोष्टी ज्या इतरवेळी एकट्याने केल्या जात होत्या त्यासाठी मदत मागणे ७. एखादी नवीन भीती तयार होणे, जसे की टेरेसमध्ये जायला घाबरणे ८. खेळण्याचा कंटाळा करणे, खेळण्यात उत्साह नसणे ९. सतत दुःखी असणे, छोट्या छोट्या गोष्टींवरून रडू येणे यापैकी कोणतीही लक्षणे सातत्याने दिसत असतील तर मुलांना भावनिक आधाराची गरज आहे, असे समजून मगच पुढील भूमिका ठरवावी. ...

सतत घरात असल्याने, ठराविक माणसांशीच संवाद होत असल्याने व रोजच्या जगण्यात तोचतोचपणा आल्याने मुलांना भावनांवर नियंत्रण ठेवणे अवघड जाते. त्यातच सोशल मीडिया असो, टीव्ही असो किंवा घरातील चर्चा असो, एकूण सगळीकडेच सातत्याने नकारात्मक गोष्टी ऐकल्याने, बघितल्यानंतर मुले चिडचिड करू लागतात, हायपर ऍक्टिव्ह होतात. अशा वेळी मुलांच्या भावनांना लेबल न लावता, त्या जशाच्या तशा स्वीकारणे, त्यांचा आदर करणे हे आपले पाहिले काम आहे. मुलांच्या मनात अशा भावना साठून राहू नयेत, त्या मोकळेपणाने व सकारात्मक पद्धतीने व्यक्त करता याव्यात या साठी मुलांना चित्र काढायला देणे, मातीकाम, लाकुडकाम करायला देणे, त्यांच्याशी वेगवेगळे खेळ खेळणे, काही नवीन खेळ शोधून काढणे(!) हे आपण करू शकतो. घरामध्ये शारिरीक व शाब्दिक हिंसा होणार नाही, याची आपल्याला काळजी घ्यावी लागेल. संकटात फक्त आपण सापडलेलो नाही, तर संपूर्ण जग संकटात सापडलं आहे. संकटात सापडण्याची आपली काय किंवा जगाची काय ही पहिलीच वेळ नाही. त्यामुळे आपण स्वतः आपल्या भावनांवर नियंत्रण ठेवून आपल्या वागण्याने मुलांना घरात असुरक्षित वाटणार नाही याची आपल्यासाठी व आपल्या मुलांसाठी...

आजकाल मुले आठ दहा वर्षाची झाली रे झाली की दोन गोष्टी करण्याकडे त्यांचा कल दिसू लागतो. पहिली गोष्ट म्हणजे कोडिंग आणि दुसरी गोष्ट म्हणजे युट्युब व्हिडियो. इवोलुशनरी सायकॉलॉजीच्या अंगाने विचार केला तर मुलांचा हा कल नैसर्गिक व साहजिक आहे. याचे कारण म्हणजे आजूबाजूला उत्तम उपजीविकेची खात्री देणाऱ्या मुलांना ज्या काही गोष्टी दिसतात त्यामध्ये आयटी आणि युट्यूब हे अव्वल स्थानावर आहेत आणि म्हणूनच मुले या क्षेत्रात आपले कौशल्य लवकरात लवकर सिद्ध करून या जगात आपले स्थान मजबूत करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. युट्यूबमध्ये फारसे काही शिकवण्यासारखे नाही किंवा त्या शिकण्याला मनोरंजनाची किनार असल्याने पालक मुलांना युट्युब शिकण्यासाठी प्रोत्साहित करण्याची शक्यता जवळपास नाही! मात्र कोडिंगचे तसे नाही!! आपले मूल जितक्या "लवकर" कोडिंग शिकायला सुरुवात करेल तितका तो "मोठा" म्हणजेच भरपूर पैसे मिळवणारा "प्रोग्रॅमर" होईल असा एक सर्वसाधारण समज आपल्याकडे आहे किंबहुना कोडिंगचे क्लासेस घेणाऱ्या मंडळींनी तो जाणूनबुजून पसरवला आहे, जोपासला आहे. याचा अर्थ मुलांनी लहान वयात कोडिंग शिकूच नये का? तर ज...

  पालक म्हणून, शिक्षक म्हणून किंबहुना एक समाज म्हणून आपल्याला एक महत्वाची गोष्ट लक्षात घ्यावी लागेल, ती म्हणजे, नॅचरल इन्स्टिकट चा विचार केला तर जोपर्यंत मुलांचे या इलेक्ट्रॉनिक साधनांशी पोटभर "खेळून" होत नाही, स्मार्टफोन, लॅपटॉप मधील बहुतेक फंक्शन आता आपल्याला समजली आहेत, ही साधने वापरण्याचे कौशल्य आपल्याला आत्मसात झाले आहे,  हा आत्मविश्वास जोपर्यंत मुलांना येणार नाही, तोपर्यंत मुले ही साधने आपल्याला अपेक्षित आहे, त्याप्रकारे शिकण्यासाठी, अभ्यासासाठी वापरणार नाहीत.   म्हणजेच हातात आलेले स्मार्टफोन, लॅपटॉप मुलांनी गेम खेळण्यासाठी वापरले असतील, युट्युब बघण्यासाठी वापरले असतील, मित्रांशी गप्पा मारण्यासाठी वापरले असतील, तर ते निसर्गनियमाला धरून आहे, हे समजून घ्यावे लागेल. ही अंत:प्रेरणा समजून न घेता, तुम्ही मुलांना, स्मार्टफोनला, ऑनलाईन शिक्षणाला दोष देत असाल तर तुम्ही मुलांवर व आधुनिक साधनांवर फार मोठा अन्याय तर करत आहातच पण मुलांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेवर दूरगामी नकारात्मक परिणाम करत आहात आणि म्हणूनच  मुलांची शिकण्याची नैसर्गिक प्रक्रिया तुम्हाला समजून घेण्याची जास्...

आजकाल ऑनलाईन शिक्षणाच्या निमित्ताने पालकांपुढे अनेक प्रश्न निर्माण होत आहेत. त्यापैकी महत्वाचा प्रश्न म्हणजे मुलांकडून होणारा स्मार्टफोन व  लॅपटॉप   चा वापर. दोन ब्लॉगपोस्ट मधून मी या विषयावर झालेले संशोधन व माझे वैयक्तिक अनुभव व निरीक्षणे या माध्यमातून या प्रश्नाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न करत आहे.  जरूर वाचा. उपयुक्त वाटले तर नक्की शेअर करा. आपलं मूल बोलायला जेव्हा सुरुवात करतं तेव्हा कसं बोबड बोलत असतं ना? ना शब्दांचा ताळमेळ, ना व्याकरणाचा गंध . पण म्हणून आपण त्याचं तोंड बांधतो का? की आपण त्याच्या त्या शब्दांशी खेळायच्या कृतीचे भरपूर कौतुक करतो? त्याला शब्दांशी खेळायला अजून प्रोत्साहन देतो?   की मूल अर्थपूर्ण वाक्य न बनवता, शब्दांशी खेळतंय म्हणून अस्वस्थ होतो? शब्द उच्चरायला सुरुवात करण्यापासून पूर्ण अर्थपूर्ण वाक्य बोलायला कमीत कमी दोन वर्षे तरी जातात. आपण तेवढ्या वेळ थांबतो अगदी तसंच मूल सुरुवातीला पुढं सरकायला लागतं, मग रांगायला, मग आधाराने उभं राहायला, आधाराने पुढं चालायला सुरुवात करतं. मग कसंतरी वाकडं तिकडं, कधी पळत तरी कधी पडत, पायांशी, हातांशी खेळत मग दोन ...

कुणीही कल्पना न केलेल्या असामान्य परिस्थितीमुळे सध्या शिक्षणक्षेत्रात एकूणच गोंधळ उडाला आहे. हा गोंधळ कमी करता येईल का? मी नुकताच हार्वर्ड विद्यापीठाचा "लीडर्स ऑफ लर्निंग" हा ऑनलाईन कोर्स करायला सुरुवात केली आहे. या कोर्समधून मला शिक्षणाचे जे मूलगामी प्रवाह समजले, त्या अनुषंगाने हा गोंधळ कसा कमी करता येईल, याविषयी माझे मत मांडण्याचा प्रयत्न मी या ब्लॉगपोस्ट मध्ये करत आहे.  हार्वर्ड विद्यापीठात झालेल्या संशोधनानुसार शिकण्याच्या पद्धतीचे एकूण चार प्रकारात वर्गीकरण केले आहे. १.  Hierarchical Individual (श्रेणीबद्ध - वैयक्तिक) या प्रकारात पारंपरिक शाळा व पारंपरिक पद्धतीने दिले जाणारे शिक्षण येते. या प्रकारात शिक्षण हे कुठंतरी साठवून ठेवले आहे, श्रेणीबद्ध आहे  व ते टप्प्याटप्प्याने विद्यार्थ्याला दिले जाते. त्यामुळे इथे इयत्ता, वर्ग व क्रमिक पुस्तके यांना अतिशय महत्व आहे. शिक्षण घेणे ही इथे विद्यार्थ्याची वैयक्तिक जबाबदारी मानली जाते.  उदाहरणार्थ - पारंपारिक शाळा  २.  Hierarchical Collective  (श्रेणीबद्ध - सामूहि...

सर्जनशील पालक समूहातील गेले दोन महिने स्वतःहून प्रोग्रामिंग शिकत असलेल्या मुलांनी ३० मे २०२० रोजी अमेरिकेतील शिक्षण क्षेत्रात काम करणाऱ्या एका संस्थेसमोर त्यांची शिकण्याची प्रक्रिया सादर केली. या वेळी या मुलांनी नक्की काय सांगितले हे समजून घेण्यासाठी ही ब्लॉग पोस्ट नक्की वाचा.  मुलांना जबाबदारी द्यावी का? या प्रश्नाविषयी पालकांच्या मनात अनेक शंका असतात आणि ते अत्यंत साहजिकही आहे. मात्र मुलांना जबाबदारी न देताच, त्यांच्या जबाबदारी घेण्याच्या क्षमतेविषयी शंका निर्माण करणे हे मात्र चुकीचे आहे, पुण्यातील सर्जनशील पालक समूहातील पालकांनी मात्र ही चूक करायची नाही असा सर्जनशील निर्णय कोरोना संकटाच्या पार्श्वभूमीवर मार्च २०२० मध्ये घेतला. कोरोनामुळे मुलांना सक्तीने घरात बसण्याची वेळ आली होती. अशा वेळी मुलांनी काय करायचे हे पालकांनी न ठरवता मुलानांच ठरवू देण्याचा सर्जनशील निर्णय समूहातील पालकांनी घेतला. मुलांना हे स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर मुलांनी काय केले असेल?   सगळ्यात आधी ही सगळी मुलं ऑनलाईन एकत्र आली. काय करायचे याचा निर्णय सगळयांनी मिळून घ्यावा असे ठरले आणि मग वेगवेगळ्या आयडिया स...

सर्जनशील पालक समूहाने २३ मे २०२० रोजी भावनिक बुद्धिमत्ता याविषयातील तज्ञ माधवी गोखले यांच्याशी पालकांचा ऑनलाईन संवाद आयोजित केला होता. या अतिशय माहितीपूर्ण संवादातून मला समजलेल्या गोष्टी, या ब्लॉग पोस्टमध्ये मांडायचा मी प्रयत्न करत आहे. १. आपला रोल मॉडेल आपल्याला का आवडतो? तर तो त्याच्या नेतृत्वगुणांमुळे, झोकून देऊन काम करण्याच्या वृत्तीमुळे, टाईम मॅनेजमेंट मुळे. हे सगळे गुण "आय क्यू" शी नाही तर "इ क्यू" शी म्हणजेच भावनिक बुद्धिमत्तेशी संबंधित आहेत. म्हणजेच यशस्वी होण्यामागे, आपल्या आजूबाजूच्या जगावर प्रभाव पाडू शकेल असे व्यक्तिमत्व निर्माण होण्यामागे भावनिक बुद्धिमत्तेचा निर्विवाद वाटा आहे. २. भावनिक बुद्धिमत्ता वयाच्या कोणत्याही टप्प्यावर   योग्य मार्गदर्शन घेतले तर वाढवता येऊ शकते. ३. भावना "दाबून" टाकण्याची, "नियंत्रित" करण्याची खटपट करणे चुकीचे आहे, त्यामुळे भावना अनावर होण्याची शक्यता जास्त असते म्हणून भावनांचे नियोजन करता आले पाहिजे. ४. भावनिक बुद्धिमत्तेमध्ये एमपथी (Empathy) म्हणजेच अनुकंपा अतिशय महत्वाची असते. त्यामुळे भावनिक बुद्धीमत्...

ऑनलाईन लर्निंग करताना पुढील ११ गोष्टी लक्षात ठेवल्या तर हे शिकणे अधिक परिणामकारक होते असे जवळपास २० ऑनलाईन कोर्स पूर्ण केल्यानंतर माझ्या लक्षात आले आहे  सध्या शाळेपासून ते कॉलेजपर्यंत सगळीकडेच ऑनलाईन लर्निंग हा पर्याय वापरला जात असल्याने, माझ्या अनुभवाचा तुम्हाला सगळ्यांना फायदा होईल या हेतूने ही ब्लॉगपोस्ट लिहीत आहे. १. ऑनलाईन लर्निंग करताना घरात शांत, भरपूर सूर्यप्रकाश असलेली व शक्यतो कमीत कमी डिस्टर्ब् असेल अशी जागा निवडावी. २. ऑनलाईन लर्निंग क्लास सुरु होण्याआधी, शिकताना वापरली जाणारी साधने जसे की स्मार्टफोन, लॅपटॉप किंवा कम्प्युटर सुस्थितीत आहे याची पूर्ण खात्री करून घ्या. त्याचबरोबर जी सॉफ्टवेअर आवश्यक आहेत, ती इन्स्टॉल केली आहेत याची खात्री करून घ्या.   ३. इंटरनेटचे स्पीड व्यवस्थित आहे ना, याची खात्री करून घ्या . वाय - फाय इंटरनेटऐवजी शक्यतो वायर्ड इंटरनेटचा वापर करा. काही कारणानं तुम्हाला जॉईन होता येणार नसेल, तर तसे तुमच्या इन्स्ट्रक्टरला न चुकता कळवा.   ४. वेळापत्रक बनवा. क्लास सुरु होण्याआधी तुम्ही नोट्स घेण्यासाठी जी साधने वापरणार आहात, ती सोबत ठेवा, त...

लोकसत्ताच्या  शनिवार दिनांक १६ मेच्या चतुरंग पुरवणीतील जबाबदार पालकत्व या सदरातील  "इंटरनेटचे व्यसन" हा लेख  अत्यंत एकांगी व कल्पनाविलासी आहे असे जाणवले. हा लेख वाचल्यावर मुलांच्या हातात स्मार्टफोन देणे म्हणजे एके ४७ बंदूक थोपवण्याइतके भयानक आहे!   असे पालकांना वाटावे अशा पद्धतीने मांडणी केली आहे. संपूर्ण लेखात कुठेही ठोस संशोधनाचा उल्लेख नाही . लेखिकेला या विषयावर काय वाटते यापेक्षा या विषयवार काय संशोधन झाले आहे हे पालकांसाठी जास्त महत्वाचे व उपयुक्त नाही का? "मुले इंटरनेट वापरण्यासाठी परिपकव नसतात", "मुलांना इंटरनेटवर जाऊन गुप्त गोष्टी करायला आवडतात", "एकटं राहायला आवडणं" अशी वाक्य मांडताना किती मुलांचे सर्वेक्षण करण्यात आले आहे? २००६ साली डीबेल आणि चॅपमन यांनी एका ऑस्ट्रेलियन विद्यापीठासाठी केलेल्या संशोधनात इंटरनेट मुलांच्या वाढीत कशी महत्वाची भूमिका बजावत आहे, हे संशोधनातून मांडले आहे. हा रिसर्च पेपर   इंटरनेटवर देखील उपलब्ध आहे. त्याचबरोबर डॉक्टर पीटर ग्रे या बोस्टन विद्यापीठातील मानसशात्रज्ञाने "फ्री टू लर्न" या पुस्तकात ...

My Youtube Channel प्रत्येकाला आपण आणि आपल्या मुलाने "क्रिएटिव्ह" असावे असे मनापासून वाटत असते. हि क्रिएटिव्हिटी आणायची कुठून?  या विषयातील तज्ञ् सर केन रॉबिन्सन यांनी क्रिएटिव्हिटीची केलेली ही  व्याख्या आपल्याला क्रिएटिव्ह होण्याच्या तीन सोप्या पायऱ्या सांगते. " Creativity is putting your imagination to work " - Ken Robinson . या तीन पायऱ्या कोणत्या? पहिली पायरी - इमॅजिनेशन - कल्पनारंजन  कोणत्याही गोष्टीकडे एका नव्या दृष्टिकोनातून बघणे व ती प्रत्यक्षात आणणे म्हणजे क्रिएटिव्हिटी किंवा सर्जनशीलता.  आता जर वेगळ्या दृष्टिकोनातून बघायचे असेल तर नवनवीन "आयडिया" लढवता आल्या पाहिजेत! आयडिया लढवण्यासाठी कल्पनारंजन करावे लागेल आणि कल्पनारंजन करण्यासाठी द्यावा लागेल तो भरपूर मोकळा वेळ ! मोकळा वेळ आणायचा कुठून?  त्यासाठी आपण दिवसभरात जी कामे करतो त्यातील "जंक कामे" जसं की सोशल मीडियावर जाणारा वेळ, टीव्ही बघण्यात जाणारा वेळ ,   कमी करून आपण हा मोकळं वेळ काढू शकतो. My Youtube Channel दुसरी पायरी - आयडिया टू रिऍलिटी  बऱ्याचदा आपल्या मनातील अनेक गोष्टी अगदी ...